Ar ddiwedd Modiwl 2B o’r Ymchwiliad Covid yng Nghymru heddiw mae Sefydliadau Pobl Anabl wedi beirniadu’r modd y mae Llywodraeth Cymru a’r DU wedi ymdrin â’r pandemig ac wedi galw am argymhellion eang gan yr Ymchwiliad.
Yn y datganiad cloi a gyflwynwyd gan Danny Friedman KC yng Nghaerdydd, dywedodd cyfranogwyr craidd Ymchwiliad Cyhoeddus Covid-19, Anabledd Cymru a Disability Rights UK, er gwaethaf ei gwerthoedd dyneiddiol a’i harferion cydweithredol, na allai Llywodraeth Cymru gyflawni’n gyflym ac yn ddigon eang i’w boblogaeth. Fe wnaethant nodi ofnau’r Sefydliadau Pobl Anabl (SPA), o ystyried ymrwymiad Llywodraeth Cymru i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl, ac i ymgysylltu’n briodol â phobl anabl a’u sefydliadau, yng Nghymru roedd yr ymateb pandemig “cystal ag all ei gael, ond nid yn ddigon da”.
Beirniadodd y SPA y diffyg gweithredu cynnar yn ystod ton gyntaf y pandemig, diffyg cynllunio cydgysylltiedig, a diffyg angheuol o ymwybyddiaeth sefyllfaol yn sector gofal Cymru. O ystyried y cynnydd dinistriol yn nifer y marwolaethau yn yr ail don yng Nghymru a oedd yn cynnwys nifer anghymesur o bobl anabl, roedden nhw’n dadlau y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi gweithredu y Cyfnod Atal Byr yn gynt ac am amser hirach ym mis Hydref. Mynegwyd pryderon ganddynt fod y bylchau yn y data yng Nghymru mor wael, hyd yn oed gyda’r nifer uchel o farwolaethau a gofnodwyd, mae’n anodd ymddiried nad oedd ei niferoedd trasig ar farwolaethau mewn gwirionedd yn waeth.
Nid oedd Cymru fel mater o drefn yn casglu data ar nodweddion gwarchodedig o ran derbyniadau yn yr ysbyty a thriniaeth Uned Gofal Dwys. Ni gofrestrodd yr holl farwolaethau covid yn ei gartrefi gofal o’r cychwyn cyntaf. Yn unol â’r DU, nid yw’n casglu data iechyd yn systematig ar namau unigol o hyd ac nid yw’n casglu gwybodaeth i adlewyrchu’r Model Cymdeithasol o Anabledd i ganfod yr hyn y gallai fod ei angen ar bobl anabl, er bod Cymru wedi arwain y DU ar bwysigrwydd y model cymdeithasol ers dros 20 mlynedd.
Gan droi at feirniadaeth o San Steffan, nododd y SPA fod Llywodraeth Cymru yn aml yn cael ei hysbysu am benderfyniadau gan San Steffan yn hytrach nag ymgynghori arnynt, er enghraifft dysgodd gweinidogion Cymru prin ddyddiau cyn y deddfiad fod cyfraith iechyd y cyhoedd wedi’i datganoli, ac nid agweddau neilltuedig ar Gyfraith Argyfwng Sifil y DU, byddai’n rheoli cyfnodau clo. Nododd y SPA hefyd na wahoddwyd Cymru i SAGE ar gyfer ei 5 cyfarfod cyntaf.
Galwodd y Sefydliadau Pobl Anabl ar Gadeirydd yr Ymchwiliad, Heather Hallett, i wneud yr argymhellion a ganlyn i’w rhoi ar waith ledled y DU i sicrhau y gallai pobl anabl a grwpiau ymylol eraill gael eu hamddiffyn a’u cefnogi’n well mewn argyfyngau iechyd cyhoeddus:
- Gweinidogion ymroddedig Pobl Anabl mewn llywodraethau cenedlaethol a datganoledig i liniaru canlyniadau anghydraddoldeb
- Dulliau o sicrhau cynrychiolaeth wleidyddol fwy amrywiol i sicrhau bod pobl anabl yn arweinwyr ac yn rheolwyr, yn hytrach na chael eu harwain
- Pobl anabl, teuluoedd mewn profedigaeth a gweithwyr rheng flaen i gael eu rhestru i ddarparu hyfforddiant i swyddogion llywodraeth leol a chanolog ar ymateb pandemig
- Bwrdd Cenedlaethol Pobl Anabl i sicrhau bod lleisiau pobl anabl yn cael eu clywed yn iawn.
- Ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl yn llawn nid yn unig yng nghyfraith Cymru, ond y DU gyfan.
- Diwygiadau o ran casglu a rheoli data i sicrhau y gall pobl sydd wedi eu hymyleiddio elwa o’r chwyldro gwybodaeth.
- Asesiadau o’r effaith ar gydraddoldeb a hawliau dynol i’w cymhwyso i gyllidebu, gan gynnwys y ddyletswydd i ystyried anfantais economaidd-gymdeithasol o dan adran 1 o’r Ddeddf Cydraddoldeb
- Pob llywodraeth i ymarfer cyd-gynhyrchu a chyd-ddylunio gyda’i holl bobl, ac nid buddiannau mwy pwerus yn unig.
Dywedodd Rhian Davies, Prif Weithredwr Anabledd Cymru:
“Mae Gwrandawiadau Cyhoeddus Ymchwiliad Covid-19 y DU yng Nghymru wedi helpu i daflu goleuni ar benderfyniadau’r llywodraeth a’r rhan a chwaraeodd yn effaith ddinistriol y pandemig ar bobl anabl, gan gynnwys y gyfradd marwolaethau uchel iawn ymhlith ein cymuned.
Roedd nodweddu poblogaeth Cymru fel bod yn ‘hŷn, yn dlotach ac yn sâl’ yn lle bod yn sbardun i weithredu gan y llywodraeth i fynd i’r afael â’r rhwystrau y byddent yn eu hwynebu, wedi cyfrannu at deimladau ymhlith pobl anabl o fod yn ‘anhepgor’. Fel y datgelodd yr Adroddiad ‘Drws ar Glo’ , ffactorau cymdeithasol sy’n cyfrannu at anghydraddoldeb pobl anabl gan gynnwys gwahaniaethu, tai gwael, tlodi, statws cyflogaeth, a sefydliadoli. Ynghyd â diffyg PPE, gwasanaethau gwael ac anghyson, gwybodaeth gyhoeddus anhygyrch a dryslyd, profodd llawer o bobl anabl wir golled o ran pŵer, llais a dinasyddiaeth.
Mae’n rhaid dysgu gwersi ynglŷn â pham yr oedd bywydau pobl anabl yn ymddangos mor waradwy ac i sicrhau na fyddwn byth eto’n wynebu’r ‘farwolaeth dorfol a’r dioddefaint gwirioneddol” a brofir gan gynifer”.
NODIADAU I OLYGYDDION
Anabledd Cymru (AC) yw’r gymdeithas genedlaethol o Sefydliadau Pobl Anabl sy’n ymdrechu dros hawliau a chydraddoldeb pob person anabl.
Disability Rights UK yw prif sefydliad y DU sy’n cael ei arwain gan, ac sy’n gweithio ar gyfer pobl anabl.
Ysgrifennwyd yr adroddiad Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19 (2021) gan yr Athro Debbie Foster ar y cyd â Grŵp Llywio Fforwm Cydraddoldeb Anabledd Llywodraeth Cymru, sy’n cynnwys cynrychiolwyr o Sefydliadau Pobl Anabl ac unigolion anabl. Cadeirydd y grŵp oedd Prif Weithredwr AC, Rhian Davies: Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19 | LLYW.CYMRU
Cynrychiolir AC a DR UK gan dîm yn Bhatt Murphy dan arweiniad Shamik Dutta a Charlotte Haworth-Hird a’r cwnsler Danny Friedman KC, Anita Davies a Danielle Manson yn Matrix Chambers.
Mae Modiwl 2b Ymchwiliad Covid-19 yn ymchwilio ac yn gwneud argymhellion ynghylch penderfyniadau gwleidyddol a gweinyddol craidd Llywodraeth Cymru mewn perthynas â phandemig Covid-19.
